کنه‌های سخت، اعضای مرموز و ترسناک جهان حشرات هستند که به دلیل شکل و خصوصیات منحصر به فردشان، از حشرات دیگر برجسته می‌شوند. این حشرات کوچک، انتشار جهانی دارند و در انواع محیط‌ها از جمله خاک، آب، گیاهان و حتی بدن انسان‌ها یافت می‌شوند. در این نوشته، به بررسی کامل خانواده ایکسودیده (کنه های سخت) خواهیم پرداخت.
جنس‌های خانواده ایکسودیده
کنه‌های خانواده ایکسودیده انتشار جهانی دارند ولی فراوانی این کنه‌ها در مناطق معتدل خیلی بیشتر از کنه‌های نرم است. حدود 713گونه کنه سخت وجود دارد که به 12جنس تعلق دارند. در این خانواده هفت جنس مهم وجود دارد:
- هیالوما (Hyalomma)
- رپی سفالوس (Rhipicephalus)
- ایکسودس (Ixodes)
- درماسنتور (Dermacentor)
- همافیزالیس (Haemaphysalis)
- آمبلیوما (Amblyomma)
- بوفیلوس (Boophilus)
چرخه زندگی کنه های سخت
کنه بالغ بیضی شکل و در جهت پشتی شکمی پهن شده‌اند. اندازه بر حسب گونه و وضعیت خونخواری حدود 3 تا 32میلیمتر می‌رسد. تقریبا ماده‌ها بزرگتر از نرها هستند و به هنگام خونخواری حجم بیشتری از خون را از میزبان برداشت می‌کنند.
کنه‌های بالغ ایکسودیده برای مدت طولانی که اغلب1 تا 4 هفته می‌تواند باشد جهت تغذیه روی میزبان باقی می‌مانند و هنگامی که خونخواری آنها تمام شد، به زمین می‌افتند و به دنبال پناهگاه می‌گردند. این کنه‌ها در بین برگ‌ها، سنگ‌ها، خاشاک، بین ریشه‌های سطحی گیاهان و بوته‌ها یا زیر خاک مخفی می‌شوند. کنه‌های سخت مثل کنه‌های نرم آشیانه دوست و لانه‌زی نیستند و بعد از خونخواری در آشیانه، لانه یا بستر میزبان مخفی نمی‌شوند.
کنه‌های ماده در یک بار تخمگذاری حدود 800-1000تخم کوچک گرد که به صورت یک توده ژلاتینی در روی بدن قرار گرفته است، میگذارند. تخمگذاری ممکن است در 10روز تا چندین هفته به طول انجامد. کنه‌های ماده فقط یک بار تخم گذاری می‌کنند و بعد از آن می میرند.
بعد از گذشت 20 – 10 روز لاروها(اندازه 5 / 1 – 5 / 0 میلیمتر) از تخم خارج می‌شوند. گروهی از لاروها در زمین حرکت می‌کنند و یا از گیاهان بالا می روند و در بخش های انتهایی گیهان و برگ مستقر می شوند. موقعی که میزبان مناسب از آن منطقه عبور می نماید. لاروها از طریق بو، گرما و لرزش زمین که از تحرک میزبان حاصل می شود، تحریک می‌شوند و پاهای جلویی را برای چسبیدن به میزبان در بالا نگه می‌دارند.
تمامی لاروها به هنگام خونخواری، کلیسر و هیپوستوم را عمیقا در پوست میزبان فرو می‌برند و شروع به خونخواری می‌کنند. معمولا لاروها 3-7روز روی میزبان می‌مانند. هضم خون در لاروها 3-6روز طول می‌کشد. نمف های 8پا حدود یک هفته روی میزبان می مانند. نمف ها در مدت 3-4 هفته که خون خورده شده را هضم می‌کنند بی تحرک می‌شوند و پس از پوستاندازی به کنه بالغ تبدیل می شوند.
دوره زندگی کنه های سخت معمولا 2 تا 3 سال طول می کشد. معمولا کنه های بالغ 2 تا 3 سال طول عمر دارند ولی برخی از آنها می توانند تا 7 سال زنده باشند. این کنه ها چنان که نتواند میزبان خود را بیابند، قادرند 2 تا 3 سال گرسنگی را تحمل کنند.
بیماری‌های منتقله توسط کنه‌های سخت
برای بررسی اهمیت پزشکی و بیماری‌های منتقله از طریق کنه‌های خانواده‌ی ایکسودیده، باید به نقش این خانواده در بیماری‌زایی، انتقال، انتشار و حتی تشدید انواع مختلف بیماری‌ها پرداخت. این کنه‌ها در بیماری‌هایی مانند:
- هیالوما مارژیناتوم
- آنسفالیت‌های ویروسی کنه‌ای
- بیماری لایم (توسط: ایکسودس رسینوس)
- تب کنه ای کلرادو (توسط: درماسنتور اندرسونی)
- تب لکه‌ای کوه‌های راکی
- تولارمی
- فلج کنه‌ای
نقش کنه‌های خانواده‌ی ایکسودیده در بیماری تب هموراژیک کریمه کنگو
تب هموراژیک کریمه کنگو (Crimean-Congo Haemoragic Fever) یک بیماری کشنده ویروسی است که بیشتر در مناطق کریمه، روسیه سابق، کشورهای اروپایی، فرانسه، پرتغال، بلغارستان، آفریقا، موریتانا تا کنیا و در خاورمیانه، افغانستان، ایران، پاکستان، هندوستان و چین وجود دارد.
تب هموراژیک کریمه کنگو(CCHF) شایع‌ترین عفونت آربوویروسی بعد از تب دانگ است که در 30 کشور جهان گسترش دارد و در 10 کشور این ویروس از کنه‌های ناقل جدا شده است. این بیماری در اثرگزش کنه Hyalomma marginatum یا Dermacentor marginatus آلوده به ویروس و از طریق مستقیم یعنی تماس با خون، توده بدنی له شده کنه و سایر ترشحات حیوان و یا انسان آلوده با غشای مخاطی به انسان منتقل می‌شود.
کنه‌ها مهمترین ناقل بیماری بوده و انتقال در بین آنها از طریق تخم صورت می‌گیرد. علاوه بر کنه این بیماری در حیوانات مختلف مانند گاو، گوسفند و پرندگان دیده می‌شود. در کل این بیماری مشترک انسان و دام می‌باشد.
مبارزه و پیشگیری:
✅حفاظت فردی با استفاده از دورکننده‌ها
✅جدا کردن کنه از میزبان با استفاده از مالیدن وازیلین، پارافین طبی و روغن ها
✅حمام ضد کنه با استفاده از لوسیون یا گرد پرمترین، رزمترین، کارباریل، پروپوکسور یا کلرپریمفوس
✅سم پاشی کف منازل، اماکن، بستر، محل های زندگی و عبور حیوانات دست آموز
